Ιστορικό

Ο Ιωάννης Βαρβάκης που θεωρείται από τους μεγαλύτερους εθνικούς ευεργέτες γεννήθηκε στα Ψαρά το 1747 και το οικογενειακό του όνομα ήταν Λεοντίδης, που το αντικατέστησε με το παρατσούκλι Βαρβάκης από το πουλί Βάρβακας, είδος σπάνιου αετού που ζει μόνο στα Ψαρά και στην γειτονική Χίο. Από το 1765 έως το 1770 ασχολήθηκε με το εμπόριο και την ναυτιλία, Με την έναρξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου διακρίνεται ως καταδρομέας στα παράλια της Θράκης, της Μακεδονίας και της Μ. Ασίας. Στην ναυμαχία του Τσεσμέ ηγούμενος πέντε ψαριανών πυρπολικών καίει τον στόλο του Καπουδάν Πασά μέσα στο λιμάνι. Κατά το τέλος του πολέμου ναυπηγεί μία φριγαδέλα (τρικάταρτο μεγάλο πλοίο) εξοπλισμένη με 26 κανόνια, αλλά δεν προλαβαίνει να την χρησιμοποιήσει γιατί υπογράφεται ειρήνη. Πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη να την πωλήσει αλλά οι Τούρκοι τον καταγγέλουν στον Σουλτάνο που διατάζει την σύλληψή του και την κατάσχεση του πλοίου. Κρύβεται στην Ρωσική Πρεσβεία. διαφεύγει με καίκι στην Οδησσό και με τα πόδια στην Αγία Πετρούπολη, πρωτεύουσα τότε της ρωσικής αυτοκρατορίας. Γίνεται δεκτός σε ακρόαση από την Αυτοκράτειρα Mεγάλη  Αικατερίνη και παίρνει ως αποζημίωση για το καταστραμμένο πυρπολικό του στον Τσεσμέ, την ανδρεία του και τα κατορθώματά του το αποκλειστικό προνόμιο αλιείας στην Κασπία Θάλασσα και ένα κεφάλαιο κινήσεως 1000 χρυσά ρούβλια. Πηγαίνει στο Αστραχάν και με τα χρήματα αυτά φέρνει ψαριανούς και ασχολείται με επιχειρήσεις.  Φτιάχνει εργοστάσιο οινοπνεύματος, πρώτη ύλη για την παρασκευή  βότκας, βιομηχανία αλιπάστων, Ψάρεμα, εμπόριο χαβιαριού και αγοράζει  τρία νησιά στην περιοχή για την εγκατάσταση των δικών του ανθρώπων. Διαθέτει τεράστια ποσά για κοινωφελή έργα, νοσοκομείο με δωρεάν περίθαλψη, ξενοδοχείο. αποξηραίνει τα έλη της περιοχής, κατασκευάζει διώρυγα που συνδέει τους ποταμούς Βόλγα και Κατούμη και άλλα πολλά έργα. Τα έργα του μένουν στην ιστορία με το όνομα “Βαρβάκεια Εργα”.

Με τον εμπορικό του στόλο, τα ψαροκάϊκα και το τσούρμο των ηρωϊκών , ψαριανών, σπάει τον αποκλεισμό του ρωσικού στόλου στην Νότιο  Κασπία στην διάρκεια του ρωσοπερσικού πολέμου και μεταφέρει στους , αποκλεισμένους ρώσους τροφές και πολεμοφόδια. Η Ρωσική Κυβέρνη  τον παρασημοφορεί και του απονέμεται ο τίτλος του Αυλικού  Συμβούλου και του Ιππότη της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Εκλέγεται  επίτιμος Δημότης και αρχηγός των Ευπατριδών του Αστραχάν. Στους απογόνους από την κόρη του δόθηκε τίτλος ευγενείας με την προσεπωνυμία Κομνηνός Βαρβάκης. Το 1815 εγκαθίσταται στο Τάϊγανρογ, το “Ταϊγάνι” όπως απεκαλείτο η μεγάλη και ακμάζουσα εκεί ελληνική παροικία. Και εδώ συνεχίζει τα κοινωφελή έργα. Χτίζει τον καθεδρικό ναό, νοσοκομεία, ξενοδοχεία και χρηματοδοτεί την ανέγερση  του περίφημου “Αρρεναγωγείου” της Σινασσού στην Καππαδοκία. Εξοπλίζει με έξοδά του τους ομογενείς της Ρωσίας για ν’ αγωνισθούν στο πλευρό του Αλέξανδρου γψηλάντη. Στέλνει στον Πατριάρχη  χρήματα για την εξαγορά Ελλήνων αιχμαλώτων. Στέλνει χρήματα και επιχρυσώνεται το τέμπλο του Αγίου Νικολάου στα Ψαρά. Στέλνει φορτία σταριού στα Ψαρά και μετά την καταστροφή τους όταν πολλοί ψαριανοί είχαν εγκατασταθεί στην Μονεμβασία τους στέλνει φορτία στάρι και ρούχα και όταν τους επισκέπτεται το 1824 τους δίνει 100.000 χρυσά ρούβλια για ενίσχυση. Μετά πηγαίνει στο Ναύπλιο όπου το “Βουλευτικό” τον ανακηρύσσει Εθνικό Ευεργέτη. Εκεί αναφέρει και την επιθυμία του να χρηματοδοτήσει την ανέγερση Πρότυπού Λυκείου, γιατί όπως έλεγε “χωρίς Παιδεία το Γένος θ’ αφανιστή”, που γίνεται ομόφωνα αποδεκτή. Γυρίζει στη Ρωσία. Πέθανε στην Ζάκυνθο στις 12 Ιανουαρίου 1825. (Ανδριάντας του βρίσκεται στο Ζάππειο).

Ο Βαρβάκης με την διαθήκη του άφησε 700.000 ρούβλια για την ίδρυση σχολείου εκ των οποίων όριζε όπως 100.000 χρησιμοποιηθούν για την ανέγερση του κτηρίου, 40.000 για την αγορά βιβλίων και οργάνων αναγκαίων για την εκπαίδευση, 10.000 για την προμήθεια επίπλων και τα υπόλοιπα 550.000 ρούβλια να κατατεθούν σε “Βασιλικό Μπάνκο” και από τους τόκους να μισθοδοτούνται οι διδάσκαλοι και να πληρώνεται κάθε άλλη ανάγκη του σχολείου. Τυχόν περίσσευμα από τους τόκους να χρησιμοποιηθεί για την ίδρυση βιβλιοθήκης μέσα στο σχολείο.

Στίς 26 Φεβρουαρίου (10 Μαρτίου) 1843 υπογράφεται Διάταγμα “Περί Οικοδομής Γυμνασίου (Λυκείου) του Ιωάννη Βαρβάκη” που έχει ως εξής:

ΟΘΩΝ
ΕΛΕΩ ΘΕΟΥ
ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗ Σ ΕΛΛΑΔΟΣ

Λαβόντες γνώσιν τών άφιερωτικών διατάξεων τού άειμνήστου Ίωάννου Ανδρέου Βαρβάκη, τών περιεχομένων είς την διαθήκην  αύτού, γεγραμμένην έν Ταϊγανρόγω την 22 Μαϊου 1824, είς τό πρός την Ελληνικήν Κυβέρνησιν άφιερωτικόν του γράμμα, γεγραμμένον έν Ναυπλία τη 8 Νοεμβρίου 1824 καί είς τόν κωδίκελλον αύτού, έκδεδoμένου έν Zακύνθο τη 10 Ίανουαρίου 1824, άποφασίζομεν και όρίζομεν τα ακόλουθα:

”Ίδρύεται είς τάς ‘Αθήνας έκ τού έπί τούτω άφιερώματος τού  άειμνήστου Ίωάννου Α. Βαρβάκη Γυμνάσιον (Λύκειον) έπονομαζόμενον με την Βαρβάκειον τού όποίου ό Οργανισμός θέλει είσθαι όμοιος μέ τόν τών έντολών Γυμνασίων τού Βασιλείου περιλαμβάνον καί τάς τάξεις τού ‘Ελληνικού λεγομένου σχολείου.”

Αμέσως ορίζεται επιτροπή για να βρει τον χώρον για την ανέγερση του Βαρβακείου και αποφασίζεται ότι ο πιό κατάλληλος είναι το τετράγωνο ανατολικά του Πανεπιστημίου, εκεί που αργότερα κτίσθηκε το Δημοτικό Νοσοκομείο “Η Ελπίς” και σήμερα στεγάζεται το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων. Επισημοποιείται δε με την έκδοση και υπογραφή του 2832 Βασιλικού Διατάγματος της 12 lουνίου 1844.

Τα χρόνια όμως περνούσαν και δεν εγίνετο τίποτα. Τέλος, έπειτα από δώδεκα χρόνια νέο Βασιλικό διάταγμα της 9 Ιουνίου 1856 υπογεγραμμένο από την Βασίλισσα Αμαλία, ανεκάλεσε το προηγούμενο και έκρινε  “κατόπιν γνωματεύσεως της Επιτροπείας” σαν φθηνότερο τόπο το τετράγωνο που έκειτο μεσημβρινά της Εμπορικής Αγοράς,μιά και αυτό ανήκε κατά το πλείστον στο Δημόσιο. Μικρά τμήματα που ανήκαν σε ιδιώτες αποφασίστηκε να αγορασθούν με χρήματα από το κατατεθειμένο κεφάλαιο του Βαρβάκη στην Εθνική Τράπεζα.

Πράγματι οι απαλλοτριώσεις έγιναν και ολόκληρο το οικοδομικό  τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Αθηνάς -Αρμοδίου – Σωκράτους και Αριστογείτονος ανήκε πλέον στο Κληροδότημα Βαρβάκη. Αμέσως άρχισε η ανέγερση του Βαρβακείου (Απρίλιος 1857) με ) σχέδια, που ενέκρινε η Βασίλισσα Αμαλία στις 30 Οκτωβρίου 1856, και επίβλεψη του Αθηναίου αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κάλκου και περατώθηκε σε χρόνο ρεκόρ για την εποχή, τον Οκτώβριο του 1859. Η δαπάνη  της ανεγέρσεως έφθασε τις 440.500 δραχμές.

Ο χρόνος ανεγέρσεως, των περίπου τριών χρόνων, είναι αξιοσημείωτο γεγονός, διότι εκτός από τον χρόνο ανεγέρσεως, πολύς χρόνος καταναλώθηκε για την εκσκαφή των θεμελίων και την αρχαιολογική μελέτη των ανασκαφικών ευρημάτων.Πολλά από αυτά τοποθετήθηκαν αργότερα προς φύλαξη στο υπόγειο του κτηρίου μετά την αποπεράτησή του.

Οι αρχαιολογικές έρευνες συνεχίζοντο κάθε φορά που εγίνοντο οικοδομικές εργασίες στο προαύλιο ή εκσκαφή για θεμελίωση της, περιμάνδρωσης του οικοπέδου. Ετσι στις 18 Δεκεμβρίου 1880 κατά την ισοπέδωση του προαυλίου προς την οδό Αρμοδίου βρέθηκε σε βάθος 60  Εκατοστών άγαλμα της θεάς Αθηνάς πάνω σε βάθρο, συνολικού ύψους 105 εκ. Το άγαλμα ήταν σχεδόν αρτιμελές από πεντελικό μάρμαρο, με τέλεια στιλπνή επιφάνεια και οι περαιτέρω ανασκαφές έδειξαν ότι ευρίσκετο μέσα σε δωμάτιο αρχαίας οικίας με κολώνες ιωνικού ρυθμού και τοίχους με έγχρωμες επιγραφές.Θεωρείται ότι η Αθηνά του Βαρβακείου είναι πιστό σε σμίκρυνση αντίτυπο της χρυσελεφάντινης του Παρθενώνα Αθηνάς, λαξευμένη κατά τους Ρωμαϊκούς πολέμους.

Το κτήριο ήταν αντιπροσωπευτικός τύπος της πρώϊμης περιόδου του Αθηναϊκού Νεοκλασικισμού, στην οποία επικρατούσε η αυστηρή και απέριπη γραμμή, η λιτότης στην διακόσμηση, και η κυριαρχία της οριζόντιας γραμμή  με ωραιότατο πρόπυλο ιωνικού ρυθμού στην πλευρά προς την οδό Αθηνάς. Είχε δύο ορόφους με πολλά μεγάλα παράθυρα. ένα ισόγειο με εισόδους από την κεντρική είσοδο και από την οδό Αριστογείτονος και ένα υπόγειο. Επάνω στην μετώπη του πρόπυλου χαράχθηκε η επιγραφή “ΒΑΡΒΑΚΕΙΟΝ Λ ΥΚΕΙΟΝ”.

Το Βαρβάκειον απετέλεσε κόσμημα για την πρωτεύουσα των 50.000 κατοίκων. Ο Βρεττός το αναφέρει ανάμεσα στα 14 κύρια κτήρια της πρωτεύουσας στο άλμπουμ “Συλλογή Εικονογραφιών. Αι Νέαι Αθήναι” που εξέδωσε στο Παρίσι το 1861.

Επίσης ήταν έθιμο όλοι οι ξένοι καθώς και οι ντόπιοι να πηγαίνουν και να βγάζουν αναμνηστικές φωτογραφίες εμπρός από το ιωνικού ρυθμού  πρόπυλον της εισόδου, όπως σήμερα στο Μνημείο του  Αγνώστου  Στρατιώτου.

Για το εσωτερικό του κτηρίου ελλείπουν πλήρεις γραπτές περιγραφές. Μία περιγραφή της αίθουσας του Α’ ορόφου μαζί με μία γκραβούρα έχουμε από το IIIustrated London News του έτους 1870, ως εξής:

Ως γνωστόν στις 30 Μαρτίου (11 Απριλίου) 1870 παρέα Αγγλων περιηγητών με τον γραμματέα της Ιταλικής Πρεσβείας εξέδραμαν στον Μαραθώνα για να επισκεφθούν το πεδίο της Μάχης του Μαραθώνα. Κατά την επιστροφή τους στην γέφυρα του Πικερμιού έπεσαν σε ενέδρα συμμορίας ληστών που ηγούντο οι Τάκος και Χρήστος Αρβανιτάκης και αιχμαλωτίστηκαν. Οι ληστές απελευθέρωσαν τις γυναίκες και ζήτησαν 25.000 λίρες λύτρα, διακοπή κάθε διώξεως και αμνηστία. Μετά από πολυήμερες διαπραγματεύσεις της Ελληνικής Κυβερνησεως και Ξένων μεσολαβητών με τους ληστές που απέβησαν άκαρπες κατά την καταδίωξη από την Χωροφυλακή και τον Στρατό, οι ληστές φόνευσαν τους αιχμαλώτους και σε συμπλοκή που επακολούθησε άλλοι σκοτώθη και επτά ληστές συνελήφθησαν. Η Σφαγή του Δήλεσι, όπως ονομάστηκε, είχε σαν αποτέλεσμα, εκτός από τις άδικες και υπερβολικές κρίσεις εναντίον της Ελλάδος, την δυσφήμηση της χώρας σε παγκόσμια κλίμακα.Αργότερα παραιτήθηκε η Κυβέρνηση Ζαίμη.

Η δίκη των συλληφθέντων προεβλέπετο ως διεθνές γεγονός, διότι θα την παρακολουθούσαν οι πρέσβεις της Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας και  Αμερικής, απεσταλμένοι του Υπουργείου Εξωτερικών των παραπάνω χωρών, ξένοι νομικοί και ανταποκριτές ξένου Τύπου. Στην νέα τότε πρωτεύουσα δεν υπήρχαν δικαστήρια ούτε και δημόσια κτήρια που θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στις προδιαγραφές μιάς τέτοιας δίκης. Το μόνο που υπήρχε ήταν το νεότευκτο κτήριο του Βαρβακείου Λυκείου με τις άνετες αίθουσες, τον ωραίο εσωτερικό διάκοσμο και με επίπλωση που προσεφέρετο για τον εξοπλισμό μιάς αίθουσας δικαστηρίου.

Μεταξύ των παρευρισκομένων στη δίκη ήταν ο ανταποκριτής του IlIustrated London News που στην ανταπόκρισή του δίνει μία περιγραφή της αίθουσας. Μεταφράζω το μέρος της ανταπόκρισης που περιγράφει το εσωτερικό του κτηρίου:

Η δίκη έλαβε χώρα την 21 η του προηγούμενου μήνα (21 Μαίου 1870) σ’ ένα μεγάλο κτήριο, ονομαζόμενο “Το Βαρβάκειο”, που ήταν πυκνά συνωστισμένο από ακροατές. Η εικόνα μας, από σκίτσο παρμένο κατά την δίκη, προσφέρει μία άποψη και δείχνει την διευθέτηση της ευρύχωρης αίθουσας – δικαστήριο.  Η αίθουσα είναι γενναιοδώρων διαστάσεων με κολώνες από λευκό μάρμαρο και εικονογραφημένη {FRESCO} οροφή.

Στο επάνω μέρος σε υπερυψωμένο δάπεδο κάθεται ο Πρόεδρος του δικαστηρίου. Οι ένορκοι κάθονται κάτω από το παράθυρο αριστερά του Προέδρου και πίσω από μία κολώνα. Οι φυλακισμένοι, επτά τον αριθμό, είχαν τοποθετηθεί στο χαμηλότερο δάπεδο, εμπρός από τους δικαστές, οι δύο επάνω σε φορεία. Μετά το απόγευμα όταν νύχτωσε, άναψαν τον πολυέλαιο και τα κηροπήγια στο πάνω μέρος της αίθουσας.

Και από τα διατηρηθέντα Πρακτικά και Εκθέσεις της δίκης παραθέτω κάθε σχετικό με το Βαρβάκειο:

“’Από πρωίας ή μεγάλη τοϋ Βαρβακείου πλατεία κατελήφθη ύπό πλήθους πολιτών. Δέν έμεινε ούτε γωνία, ούτε παράθυρον, ούτε κλίμαξ, ούτε τό έλάχιστον μέρος του καταστήματος όπερ νά μή καταληφθή ύπ’ άνθρώπων. Μέγαν άριθμόν άπετέλουν αί κυρίαι, ώς έάν έπορεύθησαν είς τό θέατρον. ‘Η είσοδος δι’ είσιτηρίωv”.

Η ίδια αίθουσα του Βαρβακείου ξαναχρησιμοποιήθηκε σαν δικαστήριο το 1898. Στις 14 Φεβρουαρίου 1898 στην λεωφόρο Συγγρού, στην θέση Ανάλατος, ο δημοτικός υπάλληλος Γ. Καρδίτσης με τον ι. Γεωργίου και Ξένων πυροβόλησαν από απόσταση 15 μέτρων τον Βασιλέα Γεώργιο τον Α’ που με την κόρη του πριγκήπισσα Μαρία γύρω στις 6 το απόγευμα επέστρεφαν από περίπατο στο Παλαιό Φάληρο με άμαξα. Οι δράστες  μετά τρεις ημέρες συνελήφθησαν, δικάστηκαν στην αίθουσα του Βαρβακείου και καταδικάστηκαν σε θάνατο.

Η τρίτη γνωστή δίκη που διεξήχθη (17 Δεκεμβρίου 1905) στο Βαρβάκειο είναι του Ι. Κωσταγερακάρη που στις 31 Μαίου 1905 δολοφόνησε τον πρωθυπουργό Θεόδωρο Π. Δηλιγιάννη.

Το κτήριο του Βαρβακείου χρησιμοποιήθηκε από την Πολιτεία πολλαπλά. Οταν αποφασίστηκε η μεταφορά του αρχαιολογικού Μουσείου από την Αίγινα στην Αθήνα και μέχρι της αποπερατώσεως το 1889 , του νέου στην οδό Πατησίων, προέκυψε θέμα εξευρέσεως χώρων για  την αποθήκευση των αρχαιολογικών ευρημάτων που συνεχώς επολλαπλασιάζοντο.  Κατ’ αρχάς χρησιμοποιήθηκε το Θησείο και μετά η Στοά του Αδριανού, το Ωρολόγιο του Κυρρήστου και τα υπόγεια του  Βαρβακείου μέχρι το 1920.

Τα ευρήματα παρέμειναν στα υπόγεια του Βαρβακείου μέχρι το 1920.

Το 1863 επειδή δεν υπήρχε καταλληλότερη αίθουσα η Εθνοσυνέλευση συνεδρίαζε στο Βαρβάκειο. Περίφημες έχουν μείνει οι συνεδρισεις εκεί κατά τα «Ιουνιακά” όταν η Εθνοσυνέλευση είχε αναθέσει την εκτελεστική εξουσία διαδοχικά στον Διομήδη Κυριακόν και μετά στον Μπενιζέλον Ρούφον που σχημάτισε Κυβέρνηση συνεργασίας.

Μέχρι το 1911 συστεγάζοντο στο κτήριο δύο κλασσικά γυμνάσια με την ονομασίαν Α’ Βαρβάκειον και Β’ Βαρβάκειον. Τελικά μετακόμισαν το  Α’ στο Παγκράτι και ονομάστηκε  Ζ’ Γυμνάσιο και το Β’ στο Λυσσιατρείο ως το Η’ Γυμνάσιο Αθηνών.

Το 1915 το Βαρβάκειο επιτάχθηκε για τις πολεμικές ανάγκες της εποχής, πρώτα από τον στρατό και μετά από την Διοίκηση Χωροφυλακής, και τα μαθήματα για το σχολικό έτος 1916  – 17 έγιναν σε κτήριο Γυμνασίου στην οδό Μενάνδρου και για τα έτη 1917-19 στο Α’ Γυμνάσιο αρρένων, το κατόπιν Α’ Γυμνάσιο θηλέων, και σήμερα 25ον  Μικτό Λύκειο. Υστερα από πολλές πιέσεις, ιδίως Γάλλων καθηγητών που  είχαν έρθει στην Ελλάδα για την “Οργάνωση των Πρακτικών Λυκείων”, το Βαρβάκειο εκκενώθηκε, αλλά έχοντας υποστεί πολλές φθορές. Το Υπουργείο Παιδείας ενέκρινε μία πίστωση 100.000 χρυσών δραχμών για την ανακαίνιση του εσωτερικού του κτηρίου και συγχρόνως δημιουργήθηκε στη μεσαία αίθουσα του Β’ ορόφου αμφιθέατρο και μεγαλοπρεπής ‘εδρα.

Αυτή η αίθουσα ήταν η ωραιότερη του κτηρίου. Διαστάστεων 25 μέτρων επί 9 μέτρων και ύψους 6 μέτρων με δύο μαρμάρινες κολώνες Ιωνικού ρυθμού και αντίστοιχες παραστάδες και μέρος του δαπέδου υπερυψωμένο με μαρμάρινα σκαλοπάτια. Εδώ εγκαταστάθηκε η πλούσια βιβλιοθήκη του Λυκείου, εδώ εγίνοντο οι πανηγυρικές εξετάσεις των μαθητών τον Ιούνιο, συνεδρίαζαν διάφοροι Σύλλογοι και Σωματεία των Αθηννών τις Κυριακές, εγίνοντο διαλέξεις, τα Εκπαιδευτικά Συνέδρια της χώρας και η διδασκαλία των εκπαιδευομένων καθηγητών στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδευσέως.

Κατά την Μικρασιατική καταστροφή, όταν τα σχολεία των Αθηνών χρησιμοποιήθηκqν για καταλύματα των προσφύγων, το Βαρβάκειο φιλοξένησε όλα σχεδόν τα Γυμνάσια των Αθηνών, που λειτούργησαν εκ περιτροπής από ένα πρωϊνό και ένα απόγευμα κάθε εβδομάδα.

Με την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δημιουργήθηκαν καταφύγια αντιαεροπορικής προστασίας. Το  Βαρβάκειο με τα θολωτά και ευρύχωρα υπόγεια, ιδεώδες για αυτό τον σκοπό, μετεβλήθη αμέσως σε κεντρικό καταφύγιο, όπου σε κάθε αναγγελία συναγερμού από τις σειρήνες κατέφευγαν για προστασία όχι μόνο οι ιδιοκτήτες και το προσωπικό των γειτονικών καταστημάτων αλλά και πλήθος κόσμου από την Κεντρική  Αγορά και τους γύρω δρόμους.

Τον Απρίλιο του 1942 με τον εξανθηματικό τύφο, υποβόσκοντα στην Αθήνα, διάφορες οργανώσεις χρησιμοποίησαν το ισόγειο για την παρασκευή και διανομή συσσιτίου. Επίσης ο Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών εγκατέστησε σε δύο αίθουσες του Α’ ορόφου πρόχειρο νοσοκομείο με κρεββάτια, “Καταφύγιον Επειγούσης Περιθάλψεως” για τους πεινασμένους και τους αρρώστους.

Στις 11 Ιανουαρίου 1944 όταν το λιμάνι του Πειραιά βομβαρδίστηκε από τα Συμμαχικά αεροπλάνα και το κύμα των βομβοπλήκτων ανέβηκε πεζή στην Αθήνα, το Βαρβάκειο ήταν από τα πρώτα κτήρια που επιτάχθηκε και στέγασε περί τα 750 άτομα.

Τελικά το Βαρβάκειο με την μεγάλη του συνεισφορά στα κοινά της Αθήνας ξεψύχισε τον Δεκέμβριο του 1944. Με την έναρξη της γενικής απεργίας που προηγήθηκε του κινήματος το κτήριο έμεινε κλειστό.

Λίγες μέρες αργότερα παραβιάστηκε η είσοδος, κατελήφθη από Ελασίτες και χρησιμοποιήθηκε ως το 8ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο του ΕΛΑΣ. Την 12 Δεκεμβρίου περίπολος του 5ου Τάγματος της Ταξιαρχίας Αλεξιπτωτιστών μετά από σφοδρή μάχη κατέλαβε το κτήριο και το παράδωσε σε δύναμη Χωροφυλακής αποτελούμενη από 6 αξιωματικούς και 100 οπλίτες. Την 17 Δεκεμβρίου μετά από μάχη η φρουρά υποχώρησε  και το κτήριο, όπως και το παρακείμενο Δημαρχείο, καταλήφθηκε από  τους Ελασίτες. Στις 27 Δεκεμβρίου άρχισε η εκκαθάριση της συνοικίας ψυρρή και η απελευθέρωση του τριγώνου που περικλείεται από τις οδούς Πειραιώς, Ερμού και Αθηνάς από την 4η Βρεταννική Μεραρχία Πεζικού. Η όλη επιχείρηση έληξε την 29 Δεκεμβρίου. Από προφορικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι την 28η Δεκεμβρίου, υποχωρώντας οι Ελασίτες το πυρπόλησαν. Η πυρκαγιά κατέστρεψε  την μεγάληγ βιβλιοθήκη του Διδασκαλείου Μέσης Εκπαιδεύσεως, τις ανά τάξεις μαθητικές βιβλιοθήκες, όλα τα όργανα Φυσικής, Χημείας, και Βιολογίας μεταξύ των οποίων και 16 μικροσκόπια Τσαϊς, το πιάνο και τα μουσικά όργανα, την πλουσιότερη ελληνική Βοτανολογική Συλλογή και όλες τις συλλογές χαρτών, προσωπογραφιών και ιστορικών πινάκων.

Ανεπανόρθωτη ήταν η απώλεια των αρχείων του Βαρβακείου Λυκείου, του Διδασκαλείου  Μέσης Εκπαιδεύσεως και των Προτύπων Κλασσικού Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου.

Το κτήριο κατεδαφίστηκε το 1955, παρά τις αντίθετες απόψεις γενικής ειδικών ότι έπρεπε να επισκευασθεί διότι είχαν καεί μόνον η οροφή τα  δάπεδα και τα κουφώματα.

Από τότε το Βαρβάκειο έγινε ένα σχολείο νομάς. Κατά σειρά φιλοξενήθηκε στο Δ’ Γυμνάσιο παρά την οδό Μέτωνος και στο Θ’ Γυμνάσιο, μετά Α’ και Γ’ Δημοτικό Σχολείο επί της οδού Κωλέττη (εκεί και το φοίτησε ο υποσημειούμενος) και τελευταία στην πρώην Γερμανική  Σχολή επί της οδού Αραχώβης.

Στις 17 lουλίου 1957 με την 1368 απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου το Δημόσιο παρεχώρησε γήπεδο  επιφανείας 5.676 τετρ. μέτρων στο τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Χλόης- Ιλισού -Παπαδιαμάντη και Μουσών στο Ψυχικό, όπου  ανηγέρθη το Νέο Βαρβάκειο σε ιδιόκτητο κτήριο και λειτουργεί μέχρι σήμερα.

Την τύχη του κτηρίου ακολούθησε και το οικόπεδο. Ηδη από το 1870 στο παρά την οδό Αθηνάς τμήμα του οικοπέδου επετράπη να  σταθμεύουν άμαξες. Επειτα πίσω από αυτό τόν χώρο διάφοροι  οπωροπώλες και λαχανοπώλες εγκατέστησαν πρόχειρα παραπήγματα. Σε αυτά τα μικρομάγαζα που με τον καιρό πλήθαιναν προστέθηκαν και καινούργια στις οδούς Αρμοδίου και Αριστογείτονος και το Βαρβάκειο έδινε την εικόνα ενός βράχου με προσκολλημένα γύρω του όστρακα. «Τά μαθήματα έγίνοντο ύπό τους ήχους καί τάς φωνάς τών έγκατεστημένων μικροεμπόρων καί πλανοδίων πωλητών, τούς μελωδικούς ήχους τών λατερνατζήδων, τάς φωνάς άπό τάς γαλοπούλας, τάς οιμωγάς τών χοιριδίων τά όποία όδηγούντο είς τήν άγοράν καί δλην τήν όχλοβοήν της  άγορας” όπως εξιστορεί ο καθηγητής Γ. Μπρής.

Σε όλους πλέον είχε γίνει κοινή πεποίθηση ότι το Βαρβάκειο έπρεπε: να μεταφερθεί σε μέρος πιο καθαρό και πιο ήσυχο. Το 1914 μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, η Κυβέρνηση Βενιζέλου εψήφισε τον νόμο 573 : με τον οποίο “έπετράπη είς τόν “Υπουργόν της Δημοσίας “Εκπαιδεύσεως νά έκποιήσει διά δημοσίου συναγωνισμού το διδακτήριον τού Βαρβακείου Λυκείου, ή παραχωρήση τούτο είς τό Δημόσιον ή τόν Δήμον, άντί ποσού όριζομένου παρά συνιστωμένης “Επιτροπείας, είς ην άνετίθετο έπίσης καί ή μέριμνα της έξευρέσεως τού καταλλήλου γηπέδου καί ή άνέγερσις τού νέου διδακτηρίου”. Σε λίγο άρχισε ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος και ματαιώθηκε κάθε ενέργεια μετακινήσεως του σχολείου. Μετά την μικρασιατική καταστροφή στα ήδη υπάρχοντα παραπήγματα, προστέθηκαν χάριν των προσφύγων και άλλα νεώτερα. Τον Φεβρουάριο του 1928 όταν πυρκαγιά αποτέφρωσε όλα τά παραπήγματα, έγιναν παραστάσεις στο Υπουργείο Παιδείας να μην επιτραπεί η εκ νέου ανέγερση παραπηγμάτων και να περιφραχθεί ο χώρος ιδιοκτησίας του σχολείου.  Αλλά ο Δήμος Αθηναίων ανήγειρε αυθαίρετα νέα και περισσότερα παραπήγματα που νοίκιασε σε μικροπωλητές καταπατώντας ζωτικό χώρο της αυλής του Βαρβακείου. Ο Δήμος Αθηναίων επωφθαλμιούσε ολόκληρο το οικόπεδο και το 1939 επί Δημαρχίας Κων. Κοτζιά ψηφίστηκε ο Α. Ν. 1904 “περί έκποιήσεως τού κτηρίου τού Βαρβακείου Λυκείου μετά τού περιβόλου του… …ατε τού σκοπού τού διαθέτου καθισταμένου άπολύτως άνεφίκτου έφεξής, λόγω της παλαιότητος τού κτηρίου καί τού σήμερον άκαταλλήλου της θέσεως ένθα κείται τούτο”. Ο επελθών σε λίγο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ματαίωσε πάλι κάθε ενέργεια.

Το 1953 επί Κυβερνήσεως Αλ. Παπάγου με το Νομοθετικό διάταγμα 2562 ιδρύεται το Βαρβάκειο Ιδρυμα στο οποίο περιέρχεται όλη η κινητή και ακίνητη περιουσία του Κληροδοτήματος Ιωαν. Βαρβάκη, τα εισοδήτά  της καθώς και όλες οι κληρονομίες, κληροδοσίες και δωρεές. Το  Βαρβάκειο Ιδρυμα ανέλαβε αμέσως να αξιοποιήσει την περιουσία. Με μέχρι ενέργειές του και την συμπαράσταση του Συλλόγου Αποφοίτων Βαρβακείου Προτύπου σχολής (ιδρύθηκε στις 12 Απριλίου 1952. Εδρα Γλάδστωνος 3, Στοά Φέξη, τηλ. 3826377) ανήγειρε το 1960 στο οικόπεδο, ράπη μέγαρο καταστημάτων, που με την ενοικίασή τους προέκυψαν σημαντικοί χρηματικοί πόροι.  Τελικά το οικόπεδο μαζί με το μέγαρο πωλήθηκε στον Δήμο Αθηναίων την 15 Δεκεμβρίου 1970 (Συμβ. 3497 Απ. Παρλιάρου).  Με το έσοδο από την πώληση αυτή αγοράστηκε στην  Κηφισιά, θέση Παληάγιαννη , οικόπεδο 30.677 τετρ. μέτρων Συμβ. 31799  της 24.2.1973 Θ. Στεφανάκου) όπου άρχισε η ανέγερση νέου σύγχρονου διδακτηρίου. Τον Σεπτέμβριο του 1982 η φωτιά που έκαψε την Πεντέλη ήχους επέφερε σοβαρες βλάβες στον ήδη ανεγερθέντα σκελετό και διεκόπησαν οι εργασίες. Πολλά πρέπει να γραφούν για το σύστημα διδασκαλίας στο Βαρβάκειο, για τον τρόπο προετοιμασίας των μαθητών, στα δύο τμήματα το Κλασσικό και το Πρακτικό, για την εισαγωγή τους στις  Ανώτατες Σχολές  και για το υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο του σχολείου  που επάξια έφερε το όνομα Βαρβάκειος Πρότυπος Σχολή. Δεν θεωρώ  ότι είμαι ειδικός γι’ αυτό. Θα αναφερθώ μόνον στο γεγονός ότι το 1981 η Πολιτεία θεωρώντας το Βαρβάκειο πνευματικό «ελιτίστικο” σχολείο , κατάργησε  της  εισαγωγικές εξατάσεις και καθηέρωσε την εισαγωγή των μαθητών κατόπιν κληρώσεως,  , αποστερωντας την Μεση Εκπαιδευση από  ένα κέντρο πνευματικής άμιλλας (1).

Θα αναφέρω επίσης ότι στο Βαρβάκειο εδίδαξαν καθηγητές –  επιστήμονες που ακτινοβολούσαν ήθος, ευπρέπεια, υψηλή παιδεία και  σοφία. Γνωστοί είναι από τα σχολικά βιβλία που διδάχθηκαν όλοι οι  μαθητές της εποχής εκείνης ο Αχιλλέας Τζάρτζανος από την Γραμματική  και το Συντακτικό, ο Πέτρος Τόγκας από την Αλγεβρα, την Γεωμετρία και  Τριγωνομετρία, ο Αλκίνοος Μάζης από την Φυσική και Γεωγραφία, ο Νικ. Νικολάου από την Θεωρητική Αριθμητική και τόσοι άλλοι.

Από  τους αποφοίτους της Βαρβακείου Πρότυπου Σχολής το 80% εισήρχετο κάθε χρόνο  στις Ανώτατες Σχολές των Πανεπιστημίων, στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, στις Εμπορικές,  στρατιωτικές και Τεχνικές Σχολές. Πολλοί από αυτούς ανήλθαν στις ανώτατες βαθμίδες  της πολιτικής ηγεσίας, στην Ακαδημία Αθηνών, στα ανώτατα πνευματικά  ιδρύματα του εσωτερικού και εξωτερικού,  στον Δήμο Αθηναίων  (Λεωνίδας Κουρής) και ελάμπρυναν τις ένοπλες δυνάμεις. Πλήθος διέπρεψε στην κοινωνία ως συγγραφείς, επιστήμονες, επιχειρηματίες,  βιομήχανοι, δημοσιογράφοι και ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί. Ζητώντας συγγνώμην αν παραλείψω μερικούς, θα αναφερθώ μόνον στους πολιτικούς:

  • Κωνσταντίνος Τσάτσος, Πρόεδρος της Δημοκρατίας
  • Ευάγγελος Αβέρωφ -Τοσίτσας, Υπουργός – Συγγραφεύς
  • Νικόλαος Αναγνωστόπουλος, Βουλευτής
  • Γεράσιμος Αρσένης, Υπουργός
  • Δημήτριος Βρεττάκος, Βουλευτής
  • Βασίλειος Κοντογιαννόπουλος, Υπουργός
  • Νικόλαος Κωνσταντόπουλος, τ. Αρχηγός Κόμματος
  • Θεόδωρος Πάγκαλος, Υπουργός
  • Ιωάννης Παλαιοκρασάς, Υπουργός
  • Μιχαήλ Παπαγιαννάκης) Βουλευτής
  • Γιάγκος Πεσματζόγλου, Ακαδημαϊκός – Υπουργός
  • Ιωάννης Σταθόπουλος, Υπουργός

Θέλω να τελειώσω με τον Υμνο του Βαρβακείου που έγραψε ο απόφοιτος -συγγραφέας Αντώνης Σαμαράκης: Εμπρός παιδιά του Βαρβακείου, με τη λαχτάρα στην καρδιά, για μια ζωή που νάναι πάντα γεμάτη αλήθεια κι’ ομορφιά. Ψηλά κρατάτε τη σημαία, κρατάτε τις καρδιές ψηλά κι αν είναι γύρω μας γαλήνη κι αν έρθουν μπόρες ξαφνικά. Σε μια ψυχή, σαν ένα σώμα κείνοι πέρασαν εχτές, εμείς τώρα προχωράμε και οι καινούργιες οι γενιές. Και το Βαρβάκειο θα μείνει σύμβολο για παντοτεινά σαν ένα κάστρο που δεν πέφτει, σαν ακατάλυτη φωτιά. Εμπρός παιδιά του Βαρβακείου με τη λαχτάρα στην καρδιά, για μια ζωή που νάναι πάντα γεμάτη αλήθεια κι’ ομορφιά. Και σαν η Ελλάδα το προστάξει όλοι θα τρέξουμε εκεί που μας καλεί το μέγα χρέος, η Λευτεριά και η Τιμή. Εμπρός, εμπρός, εμπρός, εμπρός του Βαρβακείου τα παιδιά Εμπρός, εμπρός, εμπρός, εμπρός, εμπρός παληοί και νέοι, όλοι εμπρός παιδιά.

Δημήτριος Στεφάνου
(1) Σε όλες τις χώρες λειτουργούν Πρότυπα σχολεία όπου η φοίτηση γίνεται κατόπιν εισαγωγικών εξετάσεων και οι απόφοιτοι μετά την ανωτάτη εκπαίδευση απέβαιναν ικανότατα στελέχη της κρατικής υπαλληλικής ιεραρχίας προς όφελος του ιδίου του Κράτους. Τέτοια πρότυπα σχολεία δεν υφίστανται μόνον στις Δυτικές χώρες αλλά και στην πρώην Σοβιετική Ρωσία, στις χώρες του πρώην Ανατολικού μπλόκ, στην Ινδία, ακόμη και στην Κίνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Γ. Μπρής. “Επετηρίς Βαρβακείου ‘ιδρύματος. “Αθήναι 1961.
2. Σ. Μαρκεζίνης. Πολιτικη ‘ιστορία της Νεωτέρας “Ελλάδος. “Αθήναι 1966.
3. Ημερολόγιον Συλλόγου Αποφοίτων Βαρβακείου. Αθήνα 1985.
4. “Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος -Λαρούς -Μπριτάνικα. Αθήνα 1981.
5. Γ. Καιροφύλα -Σ. Φιλιππότη. Αθηναϊκό Ημερολόγιο 1995. Αθήνα 1995.
6. Π. Καββαδία. “Αθηνά. ή παρά τό Βαρβάκειον εύρεθείσα έν σχέσει πρός την “Αθηνάν του  Παρθενώνος. “Αθήναι 1881.
7. Μ. Βρεπός. Αι νέοι “Αθήναι. Συλλογή Είκονογραφιών τών κυριωτέρων Μνημείων της  Πρωτευούσης της “Ελλάδος μετά της περιγραφής αύτών άφιερωθείσα τη Αυτή Μεγαλειοτάτι τη  Βασιλίσση της “Ελλάδος “Αμαλία. “Εν Παρισίοις 1861.
8. The IIIustrated London News. London. Τεύχος 1598. 11 lουνίου 1870.
9. Αρ. Κυριακού οι λησταί του Δήλεσι καί η Αίχμαλωσία τών Aγγλων. “Αθήναι 1908.
10. Σ. Κυδωνιάτης. Αθηναι. Παρελθόν και Μέλλον. Αθήναι 1985.
11. Κ. Μπίρης.  Αι  Αθήναι άπό του 19ου είς τόν 20ο Αίώνα. “Αθήναι 1966.
12. Γ. Κατσιμήτρος.”Η μάχη τών .Αθηνών.  Αι έν τη περιοχή “Αθηνών -Πειραιώς έπιχειρήσεις κατά τόν Δεκέμβριον τοϋ 1944. .Αθήναι 1970.
13. Π. Ροδάκης. ΔΕΚEMBPHΣ 1944. Αθήνα 1984.
14. Νεώτερον “Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν ΗΛΙΟΥ. Τόμος Ζ’ ΕΛΛΑΣ. “Αθήναι 1948.

Διεύθυνση:

Γλαδστώνος 3 (Στοά Φέξη),

8ος όροφος,

Τ.Κ 10677

Αθήνα

Επικοινωνία:

210-3826377

contact@varvakio.gr